Poolse opposanten zijn in mei massaal op straat gekomen in een reactie tegen het autoritair rechts beleid van de reactionaire Poolse regering. Het KOD, Comité voor de Verdediging van de Democratie, kreeg op 7 mei ongeveer een kwart miljoen mensen bijeen om hun “gehechtheid aan de Europese waarden” te uiten. Het is het eerste dergelijk massale verzet dat ingaat tegen de sterke stroom van regeerders en partijen die deze 'Europese waarden' niet zo zien zitten en die in het zog van de Hongaarse premier Viktor Orban een ‘autoritaire democratie’ willen installeren in het land.
Visegrad
Mitteleuropa krijgt de jongste tijd een nieuwe betekenis. Geografisch bijna het centrum van het continent (zowel Oekraïne als Litouwen eisen dat geografische centrum op) is het een gebied van historische multinationale rijken: Oostenrijk-Hongarije, het Russische rijk, tijdelijk een stukje onder Ottomaans gezag. Voor Duitsland was het een ruimte in Europa waar het zeer grote belangen had en waar tot de Tweede Wereldoorlog ook veel Duitsers woonden. Na de implosie van de Sovjetstructuren in 1989 werd het begrip Mitteleuropa weer wat actueler, wat concreter. Mede onder Duitse impuls werden de landen van dat Mitteleuropa lid van de Europese Unie, maar de regio kreeg ook daarvoor al vorm, met de oprichting in 1991 van de Groep van Visegrad-bestaande uit Polen, de Tsjechische Republiek, Slovakije en Hongarije – die de jongste tijd weer tot leven kwam. Dat nieuwe leven van de Visegrad-groep heeft te maken met de interne evolutie van de lidstaten. De grote liefde voor 'Brussel' (de EU) is om diverse redenen bekoeld. De EU betekende – samen met het lidmaatschap van de NAVO - een garantie voor geopolitieke stabiliteit, een bron van subsidies voor economische groei en voor de modernisering van de infrastructuur, en een kader voor politieke democratisering en de vreedzame oplossing van onderlinge geschillen. De Visegrad-landen trokken hun economieën vooral op aan die van Duitsland, maar hun regeringen koesterden politiek vaak meer liefde voor Washington, dat regelmatig op hun grote steun kon rekenen, bijvoorbeeld voor de invasie in Irak.
Voorloper
De Hongaarse autoritaire premier Viktor Orban, vaandeldrager in 1989 van het anticommunisme, had tijdens zijn eerste ambtstermijn (1998-2002) zijn geloofsbrieven als conservatief politicus ruimschoots verdiend. Na zijn zege in 2010 ging hij doelgerichter en zonder complexen regeren. Justitie en media werden zijn eerste doelwitten om te 'normaliseren', daarna volgden het economisch beleid, onderwijs en cultuur.
De Poolse regerende conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (in het Pools afgekort tot PiS), die de verkiezingen van oktober vorig jaar won, heeft ook geen tijd verloren laten gaan om justitie en media aan te pakken. Het Grondwettelijk Hof was de eerste grote doorn in het oog van de PiS-regering van premier Beata Szydlo. Ze besliste om met dat Hof geen rekening meer te houden zolang het niet hervormd is, d.w.z. volgestouwd met PiS-getrouwen. Bij de openbare omroepen zijn al honderden personeelsleden vervangen door loyale PiS-ers die er voor zorgen dat de berichtgeving “patriottisch” is. Datzelfde katholieke patriottisme moet ook in het onderwijs doordringen. In Polen mag er geen plaats meer zijn voor on-Pools gedoe. De regering besliste onlangs ook om de Raad tegen Discriminatie, Xenofobie en Onverdraagzaamheid op te doeken. De Nationale Raad van de Magistratuur, normaal gezien een onafhankelijke instantie, valt voortaan onder het ministerie van Justitie en een nieuw onderzoek naar het ongeval in Smolensk zes jaar geleden, waarbij Lech Kaczynski, de tweelingsbroer van PiS-leider Jaroslaw Kaczynski, en 95 anderen omkwamen, moet aantonen dat het een Russisch moordplan was.
Homogeen
De EU staat volgens de conservatieven in Polen gelijk aan het opdringen van on-Poolse waarden zoals het homohuwelijk, de scheiding van kerk en staat, multiculturalisme, enzovoort. In optochten ter ondersteuning van de regering gaat het Maria-beeld voorop. De maatschappij wordt ingedeeld in patriotten en “slaven van Brussel” die er geen graten inzien dat er massaal moslimmigranten binnenstromen die het authentieke karakter van Polen bedreigen. Polen is na de Tweede Wereldoorlog etnisch zeer homogeen geworden: enkel Wit-Russen en joden maken minder dan 1% van de bevolking uit. Dat was tot aan de Tweede Wereldoorlog wel anders, toen meer dan een derde van de bevolking in Polen bestond uit Duitsers, joden, Wit-Russen, Oekraïners, enzovoort – minderheden die vooral onder het bewind van maarschalk Pilsudski, na diens coup in 1926, werden gediscrimineerd. In 1945, na de nederlaag van nazi-Duitsland werden de Poolse grenzen duchtig hertekend en de samenstelling van de bevolking gewijzigd. Acht miljoen Duitsers werden uitgewezen en de meeste Poolse joden waren door de nazi’s vermoord. De Wit-Russen en Oekraïners kwamen in eigen Sovjetrepublieken terecht. Een deel van de Polen had – en heeft – het er moeilijk mee dat steden die ze historisch Pools vinden, zoals Wilna (de Litouwse hoofdstad Vilnius) en Lwow (het Oekraïense Lviv) vandaag buiten de landsgrenzen vallen.
Sommige Polen hebben niet het gevoel dat ze veilig kunnen leven binnen de eigen grenzen. Zo is het antisemitisme in katholieke kringen nog erg levendig. Het land telt amper enkele duizenden joden, maar toch vinden katholieke integristen dat de joden nog altijd te veel macht hebben. Maar er heerst bij conservatieven vooral een gevoel van 'we zijn in dit land nu onder Polen, laat het ons zo houden’. De idee van multiculturalisme stuit hen tegen de borst. De PiS heeft een deel van haar succes in de verkiezingen te danken aan de weerzin tegen de komst van migranten. Er heerst -tegen alle rekenkundige logica in- een angst dat die migranten lokale demografische meerderheden zullen worden, des te meer als dat moslims zouden zijn.
Ontwaak
In de rest van Mitteleuropa is er tot nog toe maar weinig tegenwind tegen de conservatieve autoritaire stromingen, maar in Polen heeft het Comité voor de verdediging van de democratie (KOD) nu met succes aangeknoopt met een traditie van burgerverzet. De Poolse rood-witte vlag wordt gekoppeld aan de blauwe EU-sterrenvlag om te betogen voor de “Europese waarden”: respect voor de scheiding der machten, persvrijheid, verdraagzaamheid, individuele vrijheden, enzovoort, die allemaal bedreigd worden door de PiS-regering. Het KOD werpt zich op als spreekbuis van de burgerbewegingen, en geniet de steun van de grote rechtse oppositiepartij Burgerplatform (PO) en van politiek links. Links staat echter zeer zwak en is niet eens in het parlement vertegenwoordigd. De Democratische Linkse Alliantie, de sociaaldemocratische erfgename van de vroegere machtspartij in Sovjettijden, bleef met 7% in de parlementsverkiezingen van 2015 onder de kiesdrempel. De pas in mei 2015 opgerichte radicaal linkse groep Razem haalde 3,6%, uiteraard ook te weinig voor parlementaire representatie.
Links is in feite gehandicapt door het sociaal beleid van de PiS, dat enkele programmapunten van links gekaapt heeft. De PiS beloofde onder meer de pensioenleeftijd te zullen verlagen. De vorige PO-regering trok die namelijk op tot 67 jaar. De PiS wil de pensjoenleeftijd terugbrengen op 65 jaar voor mannen en 60 jaar voor vrouwen. De Recht en Rechtvaardigheid-partij pleitte ook voor een bankentaks op buitenlandse banken die hoger kindergeld, gratis onderwijs en gezondheidszorg moet financieren. Vooral in de Poolse mijngebieden kan de PiS rekenen op heel wat aanhang omdat ze niets wil weten van milieuvoorschriften die de ontginning van steenkool aan banden willen leggen. De vorige regering wou talrijke mijnen sluiten. De vakbond Solidarnosc rekent op de PiS om dat te beletten. Verder vindt de PiS ook dat de staat een grotere zeg moet hebben in de bedrijven die deels staatseigendom zijn. Zoals elders in de EU, zien we dat radicaal rechts standpunten verdedigt die doorgaans het monopolie zijn van links. Een deel van het linkse spectrum zit echter zo tot over zijn oren verdiept in het neoliberalisme, dat het zijn geloofwaardigheid heeft verloren. Radicaal rechts profiteert van de afwezigheid van links op het sociaal terrein. Niet alleen een drama in Polen, maar ook in de rest van Europa.
Brussel
De EU heeft Polen onder toezicht geplaatst wat de naleving van de Europese waarden betreft. Maar waarom Polen wel en Hongarije niet? De rechtse Hongaarse regeringspartij Fidesz is in het Europees parlement lid van de Europese Volkspartij (EVP), waarbinnen de Duitse christendemocratie een dominante rol speelt. Vooral voor de Beierse vleugel van de Duitse christendemocratie, de conservatieve CSU, is Mitteleuropa geen waardeloos historisch begrip, maar wel degelijk een territoriale en ethische term. Het verwijst naar een verzameling van eerder conservatieve samenlevingen die gehecht zijn aan gemeenschappelijke tradities die in de hele regio, Oostenrijk incluis, in eer worden gehouden. De PiS maakt in het Europees parlement echter deel uit van de fractie van eurosceptici, samen met de Britse Conservatieven, en geniet daarom niet dezelfde bescherming als het Hongaarse Fidesz. De Poolse PiS en gelijkgezinden kijken reikhalzend uit naar het referendum over het Britse lidmaatschap van de EU van 23 juni 2016. De Poolse regering zou een Brexit (vertrek van Groot-Brittannië uit de EU) zeker aangrijpen om zichzelf veel losser op te stellen tegenover Brussel. Niet alleen Polen, maar de hele Groep van Visegrad zou een Brexit als een fiat zien om meer de eigen weg te gaan, ver verwijderd van wat Orban en andere conservatieve leiders een “te liberale democratie” noemen. Ze zitten onderling niet altijd op dezelfde lijn – Polen is bijvoorbeeld zeer anti-Russisch, terwijl Hongarije goed opschiet met Moskou- maar over hun afwijzing van Brussel, op de subsidies na, zijn ze het redelijk eens.
De EU wordt met de financieel-economische crisis van 2008 en met de migratiecrisis niet langer beschouwd als een baken van stabiliteit, maar veeleer als het tegendeel: een factor van onveiligheid en onrust. De betoging van zaterdag 7 mei 2016 in Warschau is, ondanks al haar beperkingen, een teken dat de ideeën van de Verlichting nog kunnen mobiliseren tegen de conservatieve en onverdraagzame reacties op die crisissen.