De tijd ging er heel veel media-aandacht naar Brazilië met de verkiezing van de extreemrechtse Bolsonaro als nieuwe president. Het imago van het tropische land, dat bij veel mensen tot de verbeelding spreekt, kreeg een zware deuk.
Brazilië staat voor velen synoniem met glimlachende mensen, een multiculturele cocktail, voetbalkampioenen, samba en karnaval. De verkiezing van de extreemrechtse ex-militair Jair Bolsonaro eind oktober zond dan ook schokgolven doorheen de wereld en zal het beeld van dit land hopelijk voor eens en voor altijd veranderen. Want Brazilië is vooral een land met een enorm grote inkomenskloof tussen rijk en arm, een kloof die ook zo goed als gelijkloopt met het onderscheid tussen blank en zwart.
Na 9 jaar doorgebracht te hebben in Brazilië moest ook ik mijn beeld van dit land drastisch bijsturen. Vooral de 6 jaren waarin ik in een favela in Rio de Janeiro woonde en werkte, hebben niet alleen mijn beeld van Brazilë, maar ook van de wereld en mezelf diepgaand veranderd. Ter info: ik heb nog een eigendom en project lopen in de favela van Babilônia in Rio, waaronder een gastenverblijf, een restaurant en een zonneënergie-project.
Hulp van god
Hoe is het toch mogelijk dat een blanke racist in een land met een goede 200 miljoen inwoners, waarvan meer dan 50% zich als zwart of gekleurd identificeert, verkozen kon worden tot president met 55% van de stemmen? Ook zwarten hebben blijkbaar gezorgd voor de overwinning van een blanke racist. Hoe konden sommige van mijn zwarte arme buren in de favela Babilônia in Rio voor een blanke supremacist stemmen? Het slechte publieke onderwijssysteem en de onwetendheid speelden ongetwijfeld een belangrijke rol. De Braziliaanse evangelisten, de vijfde colonne van de rechtse ultraconservatieven van de VS, hebben beslist meegeholpen de militarist en ultrarechtse Bolsonaro te laten verkiezen. De collectieve psychotische toestand waarin grote delen van de bevolking zich bevinden door het woord van God én het stemadvies van de pastoor, hielpen Bolsonaro aan de overwinning.
Neem bijvoorbeeld mijn buurvrouw Sandra. Ze werkt reeds meer dan 25 jaar in het iconische en peperdure hotel 'Copacabana Palace' als poetsvrouw. Voor 6 dagen arbeid per week krijgt ze een magere 350 euro in de maand. Stel je voor hoe het als mens voelt om een leven lang te pendelen tussen een wereld van luxe en overvloed, en de realiteit van het eigen armzalige bestaan; hoe het voelt om 's avonds terug te keren naar een werkelijkheid waarin het een strijd is om de huur te betalen en voldoende eten op tafel te krijgen. Zoals de meeste arme Brazilianen legt Sandra zich neer bij deze omstandigheden. Velen vinden dagelijks soelaas in het woord van God. Het hangt ook van God af of er enige verbetering zal komen in hun situatie. Met die hoop op verbetering bidden ze fervent tot God. En wat doe je dan als de pastoor een stemadvies geeft?
Sociale apartheid
Het had nochtans een eenvoudige keuze kunnen zijn. Bolsonaro was een presidentskandidaat die de rijken en de blanke privileges vertegenwoordigde. Met Fernando Haddad van de PT ('Partido dos Trabalhadores'), de partij van de werkers, kon men kiezen voor het verkleinen van de inkomenskloof en voor solidariteit met de meest kwetsbare bevolkingsgroepen. Een stem voor Bolsonaro was een stem voor meer geld voor wapens, meer geweld en meer moorden. Met Haddad koos je onder andere voor meer geld voor scholen en ziekenhuizen. Het leek geen moeilijke keuze, en toch raakten veel Brazilianen verward. Naast de grote invloed van de evangelische kerken, verscheen er ook massaal veel 'fake news' op de sociale medianetwerken waarin de PT van ex-president Lula de Silva gediaboliseerd werd. Veel burgers trapten erin. En de charismatische Lula, die vooropliep in alle peilingen, werd begin dit jaar gevangengezet zodat hij niet kon deelnemen aan de verkiezingen.
Tijdens mijn 6 jaren in de favela leerde ik snel dat Brazilië eigenlijk een sociaal apartheidssysteem heeft. De slavernij werd afgeschaft in 1888 maar het blijft sindsdien enorm moeilijk voor de zwarte bevolking om de sociale ladder op te klimmen. De regeringen van president Lula (2003-2011) en zijn opvolgster Dilma Roussef (2011-2016) werkten aan de bestrijding van de grote ongelijkheid en de armoede, en boekten vooruitgang. Dit bleek bijvoorbeeld duidelijk uit de resultaten van de verkiezingen in het armere noordoosten en het noorden van Brazilië, waar Haddad de meeste kiezers achter zich schaarde, maar dus niet genoeg om verder te werken aan een sociaal project en de verkleining van de inkomenskloof.
Racisme blijft alomtegenwoordig in Brazilië. De meeste blanken zullen opgelucht zijn met de komst van Bolsonaro en zullen hun vrij comfortabel leven in de betere wijken kunnen verderzetten dankzij de ongeschoolde goedkope arbeid van de zwarte Brazilianen die de favela's bevolken. Sandra zal blijven poetsen in Copacabana Palace. Ze maakt deel uit van het leger zwarte loonslaven van de rijken. Naast Sandra zijn mijn buren in de favela over het algemeen poetsvrouwen, babysitters, haarkapsters, nagelverzorgsters, conciërges in de rijkere buurten, hotelpersoneel, garçons in restaurants, kassiers in supermarkten, arbeiders in de bouw of... ze laten de honden van de blanken uit tegen betaling – kortom ongeschoolde goedkope arbeid. Met hun karige lonen kunnen ze onmogelijk een appartement huren in de betere wijken, laat staan kopen. Het is op die manier dat de favela's ontstonden na de afschaffing van de slavernij.
Favela's zijn illegale buurten, bezettingen die trouwens niet bestaan op de Braziliaanse landkaarten. Babilônia is een bos op de officiële kaart van Rio. Alleen al in Rio de Janeiro zijn er een duizendtal favela's, waarin bijna een derde van de bevolking samenhokt in vaak mensonterende omstandigheden. Eigenlijk zitten deze Brazilianen gevangen in de favela's én in een pervers systeem van uitbuiting door loonslavernij.
Prioriteiten
Door de systematische criminalisering van de zwarte bevolking in de media en de samenleving in zijn geheel, krijg je ook als toerist of reiziger het advies deze zogenaamde gevaarlijke buurten te vermijden. De overheid investeert grote sommen in 'publieke veiligheid' door de militarisering van de favela's, terwijl er nauwelijks een sociaal economisch beleid bestaat voor het verbeteren van onderwijs, gezondheidszorg, huisvesting en infrastructuur. In Babilônia en Chapeu Mangueira, 2 favela's die samen ongeveer 6000 bewoners tellen, spendeerde de overheid de voorbije jaren gemiddeld 500.000 Braziliaanse real per maand (ruim 100.000 euro) aan de permanente aanwezigheid van de militaire politie, zo'n 80 soldaten. Dit staat in scherp contrast met de lokale school die bedreigd wordt met sluiting door het opdrogen van de financiële steun, terwijl ze slechts 450.000 Braziliaanse real per jaar nodig heeft om te kunnen functioneren. Dit voorbeeld illustreert de prioriteiten van de Braziliaanse machthebbers.
Met Bolsonaro zal deze situatie niet verbeteren, integendeel. Militarisering en veiligheid zijn ook de thema's waarmee Bolsonaro zich liet opvallen tijdens de verkiezingscampagne. Hij beloofde de verkoop van vuurwapens gemakkelijker te maken voor de “gewone burger”. Ik herinner me vele gesprekken met mannen die uitkeken naar de dag dat ze zich zouden kunnen bewapenen voor hun veiligheid. Vandaag is het moeilijk om een vuurwapen aan te kopen, tenzij op de zwarte markt, waar trouwens vaak militairen en politieagenten bij betrokken zijn. Het is goed om weten dat Brazilië met het bedrijf Taurus ook een grote producenten van lichte vuurwapens is. Het land staat in de top 3 van de grootste uitvoerders van kleine wapens ter wereld. De waarde van de volledige Braziliaanse wapensector in 2016 werd geschat op 64 miljard VS-dollar, en Bolsonaro zal die sector zeker willen laten groeien.
Ik ervaarde vaak diepe gevoelens van wanhoop bij gesprekken met leden van de militaire politie, met gewapende drugstrafikanten of, meer in het algemeen, met de Braziliaanse macho's. Het zit er bij hen heel diep ingebakken dat wapens nodig zijn voor de 'veiligheid'. Nochtans tonen de feiten aan dat de samenleving niet veiliger wordt door de aanwezigheid van meer wapens, integendeel. Vorig jaar stierven meer dan 60.000 mensen -hoofdzakelijk zwarte jongeren- ten gevolge van wapengeweld in Brazilië.
Het ziet er voor de komende 4 jaar dan ook slecht uit voor mijn buren en de arme, hoofdzakelijk zwarte bevolking in Brazilie in zijn geheel. Laten we vandaag dan ook reeds denken aan het versterken van de internationale solidariteit met de vreedzame en geweldloze democratische krachten in de Braziliaanse favela's.
Besluit
Tenslotte, zoals ik in de inleiding reeds schreef, hebben mijn 6 jaar in de favela in Rio niet alleen mijn beeld van Brazilë, maar ook van de wereld en mezelf diepgaand veranderd. Ze hebben me bewust gemaakt van het diepgewortelde racisme in onze samenleving. De verhalen van mijn buren in de favela, waarvan velen goede vrienden werden, hebben me diep geraakt. Hun verhalen en de vele ervaringen zitten onder mijn blanke huid.
Terug in België sinds augustus, begon ik te bezinnen over onze geschiedenis met Congo en over de vluchtelingenstromen vanuit Afrika naar Europa. Ik begon verbanden te leggen tussen de geschiedenis van mijn buren in Babilônia en de Vlamingen die destijds boten uitstuurden vanuit Antwerpen naar de kust van Afrika en slaven vervoerden naar de Amerika's. Ik besef hoe de rijkdom van de blanke Brazilianen, net zoals die van de blanke Belgen, gebouwd werd op het bloed, het zweet en de tranen van de zwarte bevolking. De blanke bevolking heeft een enorme historische schuld opgebouwd tegenover Afrika. En hoewel er de laatste tijd wat meer aandacht is voor het koloniaal verleden, valt het me vooral op hoe weinig aandacht er gaat naar dit specifieke thema van schuld.
Om te eindigen met de woorden die de Congolese Denis Mukwege sprak toen hij op 10 december in Oslo de Nobelprijs voor de Vrede in ontvangst nam: “Als er een oorlog is die gevoerd moet worden, dan is het de oorlog tegen de onverschilligheid die onze samenlevingen wegvreet”.
Pol Dhuyvetter werkt sinds 15 jaar bijna ononderbroken voor Burgemeesters voor Vrede als adviseur. Sindskort werkt hij voor CAMPAD
Copyright foto:Antonio Cruz/Agência Brasil