Midden september geraakte bekend dat de Europese lucht- en defensiegroepen EADS en BAE systems praten over een mogelijke fusie. Indien de deal doorgang vindt, wordt meteen het grootste wapenbedrijf ter wereld gecreëerd. Maar het fusiedossier is behoorlijk politiek geladen en blijkt niet eenvoudig te zijn. Beurzen, banken en regeringen en hun kanalen binnen de media tonen zich niet echt euforisch over de geplande fusie.

Het Frans-Duitse wapenconcern EADS, met een militaire omzet van 16,36 miljard dollar in 2010, wil fusioneren met de Britse wapengigant BAE Systems dat een omzet heeft van 32,88 miljard dollar. Als deze fusie tot stand komt, wordt het een uitermate belangrijke wapenproducent dat de concurrentie met de Amerikaanse wapenproducenten het hoofd moet bieden. De gevolgen van deze deal zouden groot zijn. Het zou het Europese militaire industriële complex versterken en de mogelijkheden op de wereldwijde globale wapenmarkt uitbreiden. Maar daarvoor is het nodig dat de geplande fusie überhaupt tot stand komt. Heikel punt is de machtsverdeling in het nieuwe concern.

Antwoord op de Amerikaanse concurrentie

De reden voor de fusieplannen is de harde concurrentiestrijd voor de Europese wapenproducenten op de wapenexportmarkt. De VS dienen hierbij als voorbeeld. In de jaren '90 zijn er belangrijke fusies tot stand gekomen die leidden tot de vorming van enkele belangrijke grote wapenproducenten. In Europa groeide de vrees dat het in de nabije toekomst niet langer economisch en technologisch opgewassen zal zijn ten opzichte van de Amerikaanse wapenexportmarkt.

Binnen de EU leeft de vrees dat het wel eens al te afhankelijk zou kunnen worden van de VS. Een sterke eigen wapenindustriebasis is in zekere zin de voorwaarde voor een machtspolitiek die effectief militair wordt ondersteund. De belangen van de wapenindustrie en de politiek-militaire doelstellingen – het tot stand brengen van een competitieve wapenindustrie – lopen parallel. Grootschalige fusies zouden twee voordelen opleveren. Enerzijds zou zo beter op de wereldmarkt kunnen geopereerd worden om de dalende binnenlandse (Europese) vraag te compenseren. Anderzijds kunnen door de creatie van grote concerns mogelijke Amerikaanse overnames vermeden worden of toch minstens bemoeilijkt.

Het maakt dat zich ook in Europa een concentratieproces in de Europese wapenindustrie afspeelt, dat een hoogtepunt bereikt met de beoogde fusie van EADS en BAE. Dat proces verliep in twee fasen. De eerste fase van consolidering greep begin 1990 plaats en dat op op nationaal niveau. De doelstelling was om te komen tot grote nationale wapenondernemingen. Vanaf 1997 begonnen de onderhandelingen voor een Europese consolidering, die in juli 2000 uitmondden in een samenwerking tussen DASA (of DaimlerChrysler Aerospace AG), Aerospatiale-Matra en het Spaanse CASA als European Aeronautic Defence and Space Company (EADS). Door dit samenwerkingsakkoord werd de eerste belangrijke Europese wapenproducent opgericht.

Voordien was er al geprobeerd om te komen tot een fusie van DASA, British Aerospace en Aerospatiale-Matra, maar deze onderhandelingen mislukten, nadat British Aerospace begin 1999 de voorkeur gaf aan het samengaan met Marconi Electronic Systems (MES) dat  te koop werd gesteld door General Electric Company. Hoewel na deze gelukte samenwerking het nieuwe BAE Systems haar bereidheid toonde voor verdere onderhandelingen, wilde geen enkele andere onderneming een fusie met het sterke BAE Systems uit vrees voor de dominante positie van het Britse wapenbedrijf aan de onderhandelingstafel.

Politieke invloed

Vanaf het begin was het EADS een sterk gepolitiseerd project, waardoor het niet in staat was om op een efficiënte ondernemingsbasis beslissingen te nemen. Concreet ging het over de bekommernis dat de nationale belangen in het gedrang zouden komen. In dit opzicht is het weinig verrassend dat er vlug een machtsstrijd ontstond tussen Berlijn en Parijs over invloed in het EADS concern. Frankrijk weigerde zijn staatsaandeel in EADS te verkopen. Hierdoor moest Daimler voor belangrijke beslissingen met de Franse regering onderhandelen. Omgekeerd stelde Daimler zich – aldus CEO Manfred Bisshoff – op als belangenverdediger van de Duitse belangen.

De Franse, Duitse en Spaanse regeringen hebben een flinke vinger in de pap bij EADS. Frankrijk en Duitsland beschikken elk rechtstreeks of onrechtstreeks over 22,5 % van EADS. Dat bezorgt hen veel invloed. De Franse president Hollande wil samen met de Duitse regering een blokkeringminderheid in het toekomstige grote Europese wapenconcern inbouwen. De tijd dringt want op 10 oktober moet het EADS concern, dus ook de Franse en Duitse regering, bekendmaken of het deze fusie überhaupt wil.

Maar onder een aantal belangrijke aandeelhouders en de leiding van het concern heerst ongenoegen over de deze grote politieke invloed, die als nadelig wordt gezien voor de economische mogelijkheden van het bedrijf. De woordvoerder van deze zienswijze is Tom Enders, die sinds 1 juni 2012 de nieuwe bedrijfsleider is van EADS en drijvende kracht achter de fusieplannen. Enders wil de invloed van de betrokken overheden op de beleidsbeslissingen van het bedrijf terugdringen.

De Duitse regering heeft zich al bezorgd getoond voor een mogelijk verlies aan invloed. De Duitse bondskanselier Angela Merkel stelt zich niet eens terughoudend op en krijgt zelfs het verwijt EADS als een overheidsconcern te beschouwen, dat instemming van de Duitse regering nodig heeft vooraleer het tot een fusie kan komen. Vandaar ook dat er een charmeoffensief tegen de Duitse regering tot stand is gekomen. In de fusieonderhandelingen met BAE Systems biedt EADS – ondanks het ongenoegen over politieke inmenging - de Duitse regering grote medezeggenschap aan. Duitsland zou daarbij zelfs over een vetorecht mogen beschikken, een privilege dat tot nu enkel voor Frankrijk bestaat. Bovendien zijn er 'verregaande garanties' op vlak van werkgelegenheid en vestigingsplaatsen. Op een gelijkaardige manier proberen ook Frankrijk (binnen EADS) als Groot-Brittannië (binnen BAE Systems) hun belangen en invloed veilig te stellen.

Groeiende macht van het militair-industrieel complex

Sinds jaren ijveren wapenindustrie en de politieke wereld voor de consolidering van de Europese industriële wapensector. De beoogde fusie kan als aftrap gelden voor meer fusies bij de Europese wapenproducenten.

Zo wordt al druk gespeculeerd over een nieuwe mogelijke fusieronde tussen de twee Duitse pantserwagenproducenten Kraus-Maffei Wegmann en Rheinmetall, eventueel nog met het Franse Nexter. Dit zou dan de samensmelting van de Franse wapenproducenten Thales en Safran bevorderen, respectievelijk elfde en zestiende op de lijst van mondiale wapenproducenten. Ook het Zweedse Saab en het Italiaanse Finnmeccanica zijn op zoek naar mogelijke sterke fusiepartners.

Een zaak staat vast. Als de fusie tussen EADS en BAE doorgang vindt zal dit naar alle waarschijnlijkheid tot een versterkte militarisering binnen de EU leiden. Dat zal immers de de capaciteit en invloed van het militair industriële complex op de politieke besluitvorming verhogen. Anderzijds is er de verschillende marktwerkelijkheid waarbij het Britse BAE Systems veel nauwer verbonden is met de Amerikaanse wapenmarkt, terwijl EADS veel sterker georiënteerd is op de Europese en andere markten. Dat betekent dat de trans-Atlantische binding van BAE Systems en de sterke fixatie op de NAVO, Londen in conflict dreigt te brengen met Berlijn en Parijs, die de voorkeur geven aan de militarisering van de EU.

Dat spanningsveld is al lang een belangrijke hindernis voor het militaire Europa, omdat London daarin een verzwakking ziet van de NAVO. Daarom ook dat de Britten niet erg gewonnen zijn voor de versterking van het EU-Defensie-Agentschap of de installatie van een autonoom militair hoofdkwartier van de EU.

Een samensmelting van BAE en EADS zou een sterkere en duidelijke gelijkschakeling van de nationale bewapening en veiligheidspolitiek in de hand werken en zo de hindernissen voor een Europees defensie- en bewapeningsbeleid wegwerken. In welke mogelijke richting de harmonisering zal gaan hangt af van de mate waarop de Duitse en Franse regeringen hun invloed kunnen aanwenden.

Het huidige debat focust op de kwestie van een efficiëntere wapenindustrie tegenover de bekommernis dat dit kan leiden tot een verlies van nationale belangen en invloed met gevolgen voor de mondiale defensiepolitiek. Maar men zou zich meer zorgen moeten maken dat met de fusie een Europees Militair Industrieel Complex gestalte krijgt die dezelfde weg opgaat als in de Verenigde Staten. In dat opzicht is het goed om nog eens de waarschuwingen van toenmalig Amerikaans president Dwight D. Eisenhower in herinnering te brengen zoals verwoord in zijn afscheidsrede in januari 1961: “In de regering moeten we waakzaam zijn voor ongeoorloofde invloed, al dan niet gezocht, van het militair-industrieel complex. Het potentieel voor een desastreuze toename van misplaatste macht bestaat en zal blijven bestaan. We mogen niet toestaan dat de macht van deze combinatie onze vrijheden of democratische processen in gevaar brengen.”