Zelenskiy wordt de tweede president van wat in 2014 de Euromaidanrevolutie is gaan heten. Toen werd Viktor Janoekovitsj afgezet maar het was ook het begin van het conflict dat vandaag nog steeds in het oostelijke deel van het land woekert..

De grootste zorg van de ‘waarnemers’ over Zelenskiy’s mogelijke verkiezing is zijn gebrek aan politieke ervaring. Het lijkt er op dat net dat een belangrijk aspect was voor veel Oekraïners om voor hem te kiezen. Ze zijn het politieke landschap dat ook na die zogenaamde revolutie nog steeds door de oligarchen gedomineerd wordt beu. De twee presidentskandidaten die in de eerste ronde van de verkiezingen op de tweede en derde plaats na Zelenskiy eindigden, de aftredende president Petro Porosjenko en de ‘passionara’ van de Oranjerevolutie van 2004, Joelia Timosjenko zijn beiden oligarchen. De Oekraïense burgers willen maar één ding: vernieuwing. Of ze die gaan ervaren door een oligarch te vervangen door een acteur/komiek zal de toekomst uitwijzen.

Waarom heeft Poroshenko verloren?

Petro Porosjenko beloofde bij zijn aantreden tot president in 2014 de corruptie te bestrijden. Voor de Oekraïners heeft hij de hoop op politieke vernieuwing die de Euromaidanrevolutie had aangewakkerd verraden. De corruptie, één van de grote kankers van de Oekraïense samenleving tiert er na vijf jaar nog even welig.

Transparency International plaatst Oekraïne op een weinig benijdenswaardige positie op de corruptieperceptie-index (CPI) voor 2018: de 120ste plaats op 180 genoteerde landen. Dat is weliswaar 10 plaatsen beter dan in 2017 maar op Rusland na, nog steeds het slechtste resultaat in de regio.

Porosjenko slaagde er na vijf jaar niet in het corrupte Oekraïense regeringssysteem te ontmantelen noch het oligarchische systeem, waarvan hij lid is, aan te tasten. Hij mislukte ook in het creëren van ruimte voor en bescherming van een vrije pers. De media zijn nog steeds in handen van enkele oligarchen. In mei 2017 werd een decreet aangenomen dat verschillende Russische internetproviders, nieuwsbronnen en sociale netwerken verbood. Ook een aantal niet-Russische onafhankelijke media deelden in de brokken. Dat alles om zogenaamde “veiligheidsredenen”. Porosjenko is ook niet erg tolerant tegenover kritiek en reageert vaak op beschuldigingen van corruptie op een manier die de onvrede ten opzichte van hem vergroot. Toen een man hem eens vroeg wanneer hij eindelijk de corruptie zou aanpakken, noemde hij hem een atheïst, een provocateur en een moskal. ‘Moskal’ is een beledigende term die door Oekraïners wordt gebruikt om de Russen te bespotten.

Oekraïne is het armste land van Europa

Er is echter meer. Ook de economische problemen droegen bij tot ontevredenheid over de welig tierende corruptie. Volgens het IMF bedroeg het bbp per inwoner in 2018 2.964 dollar. Dit is minder dan in de buurlanden Moldavië (3.226 dollar), Wit-Rusland (6.020 dollar) en Rusland (10.950 dollar). Daarmee is Oekraïne het armste land van Europa.

Een andere belofte die Poroshenko brak is het oplossen of op zijn minst verbeteren van de situatie in de oostelijke Donbass regio. De oorlog woedt en nog steeds en het regent agressieve en beschuldigende perscommuniqués. Volgens VN-gegevens kwamen er sinds het begin van de oorlog al meer dan 13.000 mensen om het leven en vielen er 30.000 gewonden. De vier landen van het zogenaamde ‘Normandië-formaat’ (Rusland, Oekraïne, Frankrijk en Duitsland) kwamen sinds oktober 2016 niet meer bijeen en de Akkoorden van Minsk worden niet nageleefd. Er zijn bijna dagelijks schendingen van het staakt-het-vuren. De Speciale Waarnemersmissie (SMM) van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) constateert er in 2018 meer dan 270.000. In november escaleert de situatie nog wanneer Rusland drie Oekraïense oorlogsschepen in de Straat van Kertsj entert en 24 zeelui arresteert. Die worden vandaag nog steeds in Rusland vastgehouden.

Porosjenko’s strategie bestond erin de strijd tegen Rusland voort te zetten en zelfs uit te breiden. Zijn recente verkiezingsslogan “Leger! Taal! Geloof!” verwoordt zijn hele programma: de modernisering van het leger, de bevordering van de Oekraïense taal – ten koste van het Russisch – en de autonomie van de Oekraïens-orthodoxe Kerk. Als deze maatregelen al populair waren in vooral het westen van Oekraïne, dan hebben ze Porosjenko toch geen nieuwe presidentiële termijn opgeleverd.

Zijn strategie was tevens ook om Volodymyr Zelenskiy te discrediteren als een “niet Oekraïens genoeg” kandidaat. Tijdens de campagne hingen er in het hele land enorme verkiezingsposters met het gezicht van Porosjenko naast dat van de Russische president Vladimir Poetin in de plaats van dat van Zelenskiy. Ze moesten de Oekraïners doen denken dat ze de keuze hadden tussen de belangen van Oekraïne (vertegenwoordigd door Porosjenko) en die van Moskou (vertegenwoordigd door Poetin, maar ook, indirect, door Zelenskiy). Het heeft niet gebaat.

Wie is nu Volodymyr Zelenskiy en waar staat hij voor?

Volodymyr Zelenskiy is geboren in het oosten van Oekraïne met Russisch als zijn eerste taal. Zijn verkiezingscampagne legde de nadruk op nationale eenheid en sociale en economische verandering. De twee vlakken waarop de Oekraïners concrete resultaten van de nieuwe president verwachten. Zijn programma werd grotendeels bepaald door zijn politieke adviseurs maar ook door de commentaren van de kiezers op de sociale media.

Om een idee te hebben hoe anders zijn politiek kan zijn in vergelijking met die van Petro Poroshenko is het misschien goed om te kijken naar zijn politieke opvattingen en de standpunten die hij heeft ingenomen tijdens de campagne.

Eén zaak is duidelijk, Zelenskiy steunde de Euromaidanbeweging en in de oorlog in Donbass staat hij achter het Oekraïense leger.

Voor Zelenskiy moet Oekraïne alles in het werk stellen om in 2024 zowel het NAVO- als het EU-lidmaatschap aan te vragen.

Tijdens de campagne vertelt hij dat hij wil dat Oekraïne lid wordt van de Europese Unie en de NAVO. De Oekraïense kiezers zouden echter in referenda mogen beslissen of het land al dan niet toetreedt tot deze twee organisaties. Hij gelooft echter dat het Oekraïense volk al gekozen heeft voor “euro-integratie”. In zijn verkiezingsprogramma beweert hij dat het Oekraïense lidmaatschap van de NAVO “de keuze van de Maidan is en de koers die in de grondwet is vastgelegd” en “het is een instrument voor het versterken van ons defensievermogen.” Voor hem moet Oekraïne alles in het werk stellen om in 2024 zowel het NAVO- als het EU-lidmaatschap aan te vragen. Twee dagen voor de tweede ronde van de verkiezingen verklaart hij op televisie dat hij “een sterk, krachtig, vrij Oekraïne wil opbouwen dat niet het jongere zusje is van Rusland, dat niet de corrupte partner is van Europa, maar ons onafhankelijk Oekraïne.”

Volodymyr Zelenskiy heeft alleszins grootse plannen. Zijn eerste wetsontwerp “Over de kracht van mensen” belooft hij, zal een mechanisme aanreiken voor referenda. Onder de andere wetten die hij wil indienen: wetten over corruptiebestrijding waarbij de immuniteit van de president, parlementsleden en rechters opgeheven wordt; wetten die de mogelijkheid verlenen tot het afzetten van de president en parlementsleden wetten over de hervorming van de kieswetten; wetten voor een efficiëntere juryrechtspraak.

Wat de economie betreft speelt hij in de ploeg van de neoliberalen. Hij wil de economie ontwikkelen en investeringen in Oekraïne aantrekken door “een hervorming van het rechtssysteem en het herstel van het vertrouwen in de staat”. Daarvoor moet er fiscale amnestie worden toegestaan en een vlaktaks van 5% voor het grootkapitaal ingevoerd. Die kan eventueel verhoogd worden maar dan “in dialoog met hen en als iedereen het ermee eens is.” Volgens Zelenskiy zullen de mensen, als ze merken dat zijn nieuwe regering ”vanaf de eerste dag eerlijk werkt”, hun belastingen beginnen betalen.

Het belangrijkste dossier op buitenlands vlak betreft natuurlijk het zoeken naar een oplossing voor de oorlog in Donbass en de betrekkingen met Rusland. Voor hem zijn directe onderhandelingen met “vertegenwoordigers van de volksrepublieken Donetsk (DPR) en Lugansk (LPR) niet nuttig. Het zijn “marionetten” van Rusland en het heeft dan ook geen zin om met hen te praten. Hij is wel bereid directe gesprekken met Poetin te voeren en met de betrokkenheid van “internationale partners.” Hij wil het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten uitnodigen om deel te nemen aan de besprekingen van het ‘Normandië-formaat’. In een interview drie dagen voor de verkiezingen verklaart hij zich tegen het toekennen van een “speciale status” aan de Donbassregio. De militanten van de DPR en de LPR moeten ook niet op hem rekenen voor een amnestiemaatregel.

De Krim is een ander paar mouwen. Volgens Zelenskiy is het mogelijk om de Krim weer onder Oekraïense controle te krijgen maar dat zal, realistisch gesproken, pas mogelijk zijn na een regimewissel in Rusland. Na Poetin dus.

Taal en cultuur zijn belangrijke zaken in Oekraïne. Zelenskiy is alleszins tegen het bannen van de Russische taal en het censureren van kunstenaars vanwege hun (volgens de regering anti-Oekraïense) politieke opvattingen. Russische kunstenaars “die zich tot (anti-Oekraïense) politici hebben ontwikkeld” moet het verder wel verboden blijven om Oekraïne binnen te komen. Een Oekraïens taalquotum (op radio en televisie) mag er zijn maar er moet ook rekening gehouden worden met mensen die Russisch, Tataars, Pools spreken. “Je kunt hun Russischtalige televisie niet weghalen.”

Stepan Bandera, een controversiële Oekraïense verzetsleider die zich tijdens WO II schuldig maakte aan genocide, is volgens Zelenskiy “een held voor een bepaald deel van de Oekraïners, en dat is een normale en ‘coole’ zaak. Hij was een van degenen die de vrijheid van Oekraïne verdedigde. Maar ik denk dat het niet helemaal juist is als we zoveel straten, bruggen dezelfde naam geven.”

Tenslotte steunt de nieuwe president de vrije verspreiding van medische cannabis, is hij voor vrije abortus en voorstander van de de legalisering van prostitutie en gokken. Het legaliseren van het wapenbezit is echter een brug te ver.

Wat verandert er voor Europa?

Het is duidelijk dat met een dergelijk economisch en politiek programma, de angst om een populistische komiek aan het hoofd van Oekraïne te zien staan, in de VS en Europa is afgenomen. De - wat dan heet - “markten” reageren over het algemeen positief vermits de nieuwe president geen bedreiging lijkt te vormen voor de voortgang van de hervormingen en het ‘vrij ondernemerschap’. Anderen zien Zelenskiy dan weer als een potentieel gevaar omdat hij hevige kritiek heeft op het IMF, de EU en wat hij de “Europese elite” noemt. Zij organiseren immers pijnlijke hervormingen die weinig voordeel opleveren maar wel hoge sociale en economische kosten meebrengen voor Oekraïne en de Oekraïners.

Na jaren van onderhandelingen en de regimewissel als gevolg van de Euromaidanrevolutie heeft Oekraïne in 2014 een associatieovereenkomst met de EU ondertekend. Een groot deel van de Oekraïense elite en het maatschappelijk middenveld streven naar EU-lidmaatschap. Deze verkiezingen zijn de eerste in de Oekraïense geschiedenis waarbij de kandidaten niet aandrongen op de tweedeling “integratie met Rusland versus integratie met het Westen.” De Euro-Atlantische integratie staat ook expliciet in de Oekraïense grondwet ingeschreven en de drie voornaamste presidentskandidaten waren het daar mee eens.

Niet alle Oekraïners delen echter die opvatting. Volgens een peiling ligt de steun voor de Europese integratie weliswaar op meer dan 80 procent in de westelijke regio’s maar zakt die tot 30 procent in de regio’s Donetsk, Luhansk en Odessa. Het aanbod voor Europees lidmaatschap is in Kiev ook nooit officieel op tafel gelegd. Het zogenaamde “uitbreidingsvermoeidheids”-syndroom en de opkomst van populistische en eurosceptische sentimenten en bewegingen in veel Europese landen is niet bemoedigend om daar snel verandering in te brengen.

In 2016 verwierpen de Nederlandse kiezers in een referendum de Associatieovereenkomst met Oekraïne. Om de meubels te redden moest de EU duidelijk maken dat Oekraïne geen beloftes had gekregen voor EU-lidmaatschap noch voor militaire hulp in het geval van een invasie.

De EU is het aan zichzelf verplicht om een hervormingsproces in Oekraïne te blijven steunen met een president die sceptischer is dan Porosjenko en zonder de krachtige stimulans van het vooruitzicht op een toekomstig lidmaatschap. Terwijl dat nu net een van de doelstellingen is van die nieuwe president.

(Dit artikel verscheen in Uitpers)