De pro-Koerdische HDP-partij, die de democratische en Koerdische oppositie in Turkije verenigt, veranderde tijdens haar vierde congres haar naam in HEDEP. Voor de basis is de continuïteit verzekerd, maar de discussies waren levendig na de pijnlijke verkiezingsnederlaag van mei 2023. De discussies gingen vooral over de verkiezingstactiek, de interne democratie en de alliantie met Turks links.
Permanent bedreigd tot ontbinding, maar altijd klaar voor een plan B, hield de tweede grootste oppositiepartij in Turkije, de Democratische Volkspartij HDP (pro-Koerdisch), op 15 oktober 2023 haar vierde congres in de Turkse hoofdstad Ankara, onder de slogan: “Politieke gevangenen zijn onze fierheid.” Meer dan 3.000 activisten en kaders van de HDP-partij kwijnen weg in Turkse gevangenissen, de meesten voor eenvoudige opiniemisdrijven. Onder hen de zeer populaire Selahattin Demirtaş en de voormalige burgemeester van Diyarbakir, Gültan Kışanak.
Voor deze arrestaties krijgt de Turkse overheid zelfs kritiek van de Raad van Europa.
Een nederlaag die moeilijk te verteren is
De verkiezingsnederlaag van de verenigde oppositie in mei 2023 laat zijn sporen na. “Er is minder enthousiasme dan tijdens eerdere congressen”, zegt Özgül Saki, verkozen HDP-parlementslid voor de socialistische en feministische beweging. "Mensen zijn nog steeds erg teleurgesteld. Het is in de huidige politieke sfeer moeilijk om het hoofd omhoog te houden."
Op 14 mei 2023 wint Recep Tayyip Erdoğan de eerste ronde van de presidentsverkiezingen. De helft van de bevolking in Turkije was sprakeloos. Zijn tegenstander Kemal Kılıçdaroğlu kreeg minder stemmen dan verwacht, ook al kreeg hij de steun van de HDP, de Democratische Volkspartij. Een mogelijk verlies van Erdoğan zou een frisse wind brengen in een land dat verstikt is door een islamo-conservatieve en fascistische AKP-MHP-regering, die een groot deel van de oppositie gemuilkorfd heeft, gevangengezet of massaal verbannen heeft.
De keuze van de HDP om geen kandidaat voor te stellen bij de presidentsverkiezingen en een stemoproep te doen voor de kemalistische kandidaat is niet evident voor de Koerden en de Turkse linkerzijde. Mustafa Kemal Atatürk creëerde 100 jaar geleden het ‘moderne’ Turkije met de slogan: ‘één land, één volk, één taal, één vlag’ en Kılıçdaroğlu is de vertegenwoordiger van deze kemalistische stroming met zijn CHP-partij. Die kemalistische stroming is gebaseerd op het leger en staat bekend om zijn negationisme jegens de Koerden. Waarom een bondgenootschap sluiten met deze vijand? Om zich te behoeden van een nog erger kwaad. Dat is zowat de redenering. Gultan, parlementair medewerker: “Er was een enorm gevoel dat ze Erdoğan deze keer hadden kunnen neerhalen. Als Erdoğan ooit had gewonnen met een verdeelde oppositie, dus met een HDP-kandidaat in de eerste ronde, zou iedereen dat de Koerden hebben verweten dat ze een historische kans hadden gemist om Erdoğan ten val te brengen."
Een politieke oplossing ver weg
Een verrassing, de overwinning van Erdoğan? “Niet echt”, vertelt Sebnem Oğuz. “Erdoğan heeft geleidelijk de controle over het hele staatsapparaat overgenomen: de media, de rechterlijke macht, het onderwijs. Het Hooggerechtshof is volledig in handen van de AKP (de regerende partij van Erdoğan). Er zijn aanwijzingen van fraude, vooral in gebieden die getroffen zijn door de aardbeving, waarbij veel stembiljetten van mensen die er niet eens waren, in de stembussen terechtkwamen. Ook in de Koerdische gebieden was er sprake van fraude, dat is bewezen."
Sebnem Oğuz is Turkse en doceerde aan de Universiteit van Ankara. Toen de HDP haar vroeg om lid te worden van de Nationale Raad, gaf ze er uit voorzichtigheid de voorkeur aan alleen deel uit te maken van een raadgevende commissie. De dag daarop ontbood de rector van de universiteit haar en kreeg ze op staande voet haar ontslag. Veel van haar collega’s tekenden in 2016 een vredespetitie, sommigen lazen deze amper. Ze werden allemaal ontslagen en op een zwarte lijst gezet. Idem voor de functionarissen in het openbare onderwijs en in de ziekenhuizen.
Gezien deze situatie hebben de Koerdische beweging en de Turkse progressieven daarom dringend behoefte aan een democratische opening om terug een betekenisvolle oppositie te vormen. Dat heeft hen ertoe geleid om op de kemalistische Kılıçdaroğlu te stemmen. Maar niet iedereen gaat akkoord over de manier waarop deze moeilijke keuze tot stand is gekomen. Heeft de HDP haar vel niet te goedkoop verkocht? Achter de schermen van het congres vertelden verschillende deelnemers ons over hun ontevredenheid hierover: “We hadden schriftelijk concrete dingen van Kılıçdaroğlu moeten eisen voordat we hem onze stem gaven, bijvoorbeeld de vrijlating van politieke gevangenen en de herinstallatie van afgezette burgemeesters door Erdoğan. Maar Kılıçdaroğlu zat vast in zijn alliantie met vijf andere partijen, die de één na de ander nationalistischer en hysterisch anti-Koerdisch waren," vertelt Gultan ons.
Een tweede element van spanning in de beweging: de vroege steunbetuiging van Selahattin Demirtaş aan Kılıçdaroğlu. Selahattin Demirtaş wou in de eerste ronde ook een kandidaat voordragen om hem vervolgens terug te trekken na onderhandeld te hebben. Maar toen hij zag dat zijn plan niet werkte, deed hij een stemoproep voor Kılıçdaroğlu vanuit zijn cel, dagen voordat de HDP-leiding die beslissing ook nam. We moeten er ook rekening mee houden dat Demirtas voor een deel van de PKK (Koerdische Arbeiderspartij) iets te populair is geworden en Abdullah Öcalan dreigt te overschaduwen. De PKK startte een internationale campagne om het isolement van Öcalan te beëindigen. Dat is de topprioriteit.
Ten slotte heeft het feit dat Kılıçdaroğlu de steun van de HDP kreeg, een deel van zijn kemalistische en nationalistische basis afgeschrikt. Erdoğan maakte er zelfs misbruik van door een nepvideo te publiceren waarin Kılıçdaroğlu te zien was in een gesprek met de PKK-guerrillaleiding in Qandil, in Noord-Irak.
Deze nationalistische en religieuze druk heeft vandaag de dag zijn invloed op het handvest van het HEDEP-programma. Özgül Saki: "De verwijzing naar de LGBT-beweging is nu minder expliciet dan op eerdere congressen, maar iedereen weet nog steeds dat het HEDEP-programma uitstekend is voor vrouwenrechten en de strijd tegen het patriarchaat."
Koerdische solidariteit met de Palestijnen
Het einde van het isolement en de vrijlating van Öcalan kwam op het HDP-congres meerdere keren aan bod. In haar openingstoespraak stelde Meral Danış Beştaş, het voormalige hoofd van de HDP-fractie, dat “alle politieke gevangenen moeten worden vrijgelaten”, met speciale vermelding voor Öcalan, die al drie jaar in totale isolatie in de Imrali-gevangenis zit. Hij werd in 1999 gevangengezet na een gezamenlijke operatie van de Verenigde Staten, Turkije en... Israël. De sprekers lieten ook geen twijfel bestaan over de duidelijke steun van de Koerden aan het Palestijnse volk. Tuncer Bakırhan, de nieuwe co-voorzitter van HEDEP zei op de tribune: “Wij staan aan de kant van het onderdrukte Palestijnse volk, dat verschrikkelijk afziet onder de bommen van Israël. Maar wij lijden onder dezelfde bommen van de Turkse staat in Rojava. Het Turkse regime laat tranen voor Palestina, maar ze geven geen moer om Rojava. Turkije moet zich terugtrekken uit Rojava."
Tülay Hatimogullari, de nieuwe co-voorzitter van HEDEP, hernieuwt de steun van haar partij voor het Palestijnse volk. Zelf is zij Arabier uit Alexandrette (of Hatay voor Turkije), een duidelijk teken dat de Koerdische politieke beweging haar beleid van alliantie met andere onderdrukte gemeenschappen in Turkije wil verderzetten, zoals de Armeniërs of de religieuze minderheid van de Alevieten. Sebnem Oğuz: “We kunnen kritiek uiten op de HDP, maar het is de enige hoop. Alle andere partijen zijn nationalistisch. De HDP is tegen elke vorm van nationalisme, zelfs tegen het Koerdisch nationalisme. Het is de enige partij die de verschillende etnische groepen, de Koerden, maar ook de Armeniërs, onderdrukten religieuze identiteiten als de alevieten of de LGBT-beweging een stem geeft. Het is niet simpel om de LGBT-beweging openlijk te steunen. Het valt niet altijd in goede aarde bij een deel van de basis, maar het is een feit dat HDP het grootste aantal verkozen feministen heeft in het Turkse parlement."
De alliantie met Turks links: ja maar
In mei sloot de HDP een alliantie met vijf linkse socialistische partijen in Turkije. Maar de 6e, de TIP, de Arbeiderspartij van Turkije, haakte af op het laatste moment. Parlementair assistent Gultan legt ons uit dat “de alliantie met een deel van Turks links zeer bekritiseerd wordt. De Arbeiderspartij van Turkije TIP had zich op het laatste moment van de HDP gedistantieerd en presenteerde zich overal tegelijk alleen los van HDP." Volgens waarnemers kostte dit de HDP tussen de 8 en 10 parlementsleden. Ondanks de houding van de TIP blijft de leiding van zowel de HDP als de PKK een groot voorstander van een solide alliantie met Turks links.
Gultan legt ons uit dat de interne democratie van de partij moet verbeterd worden. “Soms werden de HDP-kandidaten geparachuteerd komende uit andere regio’s en ter plekke onbekend. Vaak namen ze de plaats in van activisten die dag in dag uit op de boer waren en risico’s namen. Het congres heeft beslist dat in de toekomst de kandidaten zullen worden aangeduid door de basis. De verticale manier om kandidaten voor verkiezingen te nomineren is afgeschaft."
Het proces Kobani, het proces van de schaamte
De vastberadenheid van de Turkse autoriteiten om de Koerdische leiding van de HDP te muilkorven komt nog beter aan het licht tijdens het Kobani-proces. De dag na het congres woonden we een zitting bij in de zaal van de rechtbank in Ankara, waar 108 HDP-kaders werden beschuldigd in 2014 de dood van 37 mensen te hebben veroorzaakt na solidariteitsbetogingen met Kobani. In deze Syrisch-Koerdische stad aan de grens met Turkije verdedigden PKK- en YPG-guerrillastrijders de laatste huizen tegen aanvallen van de Islamitische Staat. Duizenden jonge guerilleros lieten het leven. Op dat moment beslist de internationale coalitie uiteindelijk, bijna te laat, hen militair te helpen. Dit is het begin van het einde van Daesh.
Tijdens de Slag om Kobani sloot het Turkse leger niet alleen de grenzen af, waardoor Turkse Koerden het verzet niet konden komen helpen, maar erger nog: journalisten als Can Dundar bewezen dat Turkse humanitaire konvooien in feite wapens vervoerden bestemd voor de Syrische jihadisten. De HDP riep vervolgens op tot steundemonstraties en bekritiseerde de passiviteit van Turkije in de strijd tegen de Islamitische Staat. Sommige van deze demonstraties ontaarden en de Turkse regering legt de volledige verantwoordelijkheid voor de doden bij de HDP. Momenteel zitten nog steeds 39 leden van de leiding in de gevangenis, terwijl anderen onder huisarrest staan. De aanklager eist in totaal 300 jaar gevangenisstraf tegen Selahattin Demirtaş. Gültan Kışanak, burgemeester van Diyarbakir en anderen riskeren een levenslange gevangenisstraf.
De ontroering bij de aanwezigen is groot als Nazmi Gür, verkozen parlementslid en voormalig hoofd van de mensenrechtenorganisatie IHD ons toeroept : “Uw aanwezigheid betekent veel voor ons, lang leve de internationale solidariteit! " Het is niet zeker dat dit weerklank zal vinden bij de Turkse autoriteiten, die zojuist meer dan 150 infrastructuren in Rojava hebben gebombardeerd en nog steeds proberen de PKK-guerrillastrijders in Noord-Irak te elimineren. Er is werk aan de winkel voor HEDEP.