De oorlog in Oekraïne zit in een patstelling. De perspectieven zijn voor Kiev niet rooskleurig. Een gebrek aan mankracht en munitie zouden op termijn de militaire kansen van Rusland kunnen verhogen. Hoewel op het begrip ‘onderhandelingen’ nog steeds een taboe rust in zowel Oekraïne als in westerse hoofdsteden groeit het besef dat wapens, noch sancties Rusland gauw op de knieën zullen krijgen. De vrees neemt zelfs toe dat Rusland op termijn de bovenhand kan halen. En die vrees zou de partijen wel eens naar de onderhandelingstafel kunnen drijven.
De frontlinie tussen het Oekraïense leger en de Russische strijdkrachten die het oosten en zuiden van het land bezetten, is sinds november vorig jaar nauwelijks verschoven en dat ondanks herhaalde Russische aanvallen en een Oekraïens tegenoffensief. Grootschalige wapenleveringen van NAVO-lidstaten konden niet verhinderen dat het Oekraïens leger zijn tanden stuk beet op de zwaar bemande Russische militaire linies met uitgestrekte mijnenvelden. Hoewel de bevolking maandenlang overspoeld werd met optimistische analyses en verwachtingen over het Oekraïens tegenoffensief dat zes maanden geleden begon, zijn er uiteindelijk amper gebiedsuitbreidingen geboekt. Sinds begin 2023 veranderde amper 1.300 km² grondgebied van bezit. Volgens een berekening van The New York Times die zich baseerde op data van het ‘Institute for the Study of War’ boekte Rusland netto zelfs 490 km² terreinwinst. Bijna twee jaar na de Russische invasie is nog altijd een vijfde van Oekraïne bezet gebied.
Oekraïense legerleider geeft patstelling toe
De vraag is nu hoe het verder moet. De Oekraïense opperbevelhebber Valerii Zaluzhnyi deed nogal stof opwaaien met een column en een interview dat hij begin november 2023 gaf aan het Britse weekblad The Economist. "Net als in de eerste wereldoorlog hebben we het technologisch niveau bereikt dat ons in een impasse brengt," liet hij optekenen. Hij voegde eraan toe dat er “hoogstwaarschijnlijk geen diepe en mooie doorbraak” zal komen. De langdurige gevechten zijn nadelig uitgevallen voor Oekraïne zo gaf de legerleider toe. "Dat is in het voordeel van Rusland, dat hierdoor zijn militaire macht kan heropbouwen en uiteindelijk de Oekraïense strijdkrachten en de staat zelf kan bedreigen." Zijn uitspraken waren nogal verrassend omdat ze een valse noot waren in de doorgaans optimistische boodschappen die vanuit Kiev worden uitgestuurd en in de westerse pers en politiek gretig worden overgenomen.
De Oekraïense regering was niet minder verrast over het pessimistische geluid van de legerleider. President Zelensky toonde zich ontstemd over het feit dat Zaluzhnyi niet eerst met hem had afgestemd over de inhoud en toon van zijn boodschap. Hij heeft immers succesverhalen nodig om de militaire steun vanuit het Westen minstens op niveau te houden. Ondanks de tegenvallende resultaten op het slagveld ontkende president Zelensky dat er sprake is van een impasse aan het front: "Vandaag is de tijd voorbij en de mensen zijn moe, maar dit is geen patstelling," reageerde hij enkele dagen later tijdens een persconferentie met de Europese Commissievoorzitster, Ursula von der Leyen die op verrassingsbezoek was in Kiev. Zelensky houdt vast aan de maximalistische doelstelling: de volledige herovering van het grondgebied, met inbegrip van De Krim die Rusland al sinds 2014 bezet houdt. Tijdens een NAVO-bijeenkomst van de ministers van Buitenlandse Zaken op 29 november 2023 ontkende de uitgenodigde Oekraïense buitenlandminister Dmytro Kuleba eveneens dat er sprake is van een patstelling. Hij pleitte ervoor om de militaire strijd voort te zetten: "We moeten doorgaan," zei Kuleba, "We moeten blijven vechten. Oekraïne is niet van plan zich terug te trekken.” Het is nog maar de vraag over de Oekraïense regering er zelf nog in geloofd. Volgens een hooggeplaatste Oekraïense militair komen de bevelen van het kabinet van de president ‘soms’ niet overeen met de realiteit op het slagveld. Hij gaf toe dat enkele bevelhebbers aan de frontlinie de "bevelen van de top" in twijfel trokken en weigerden.
Kiev wekt niet graag de indruk dat er een haar in de boter zit tussen de militaire en politieke top, maar sinds de uitspraken van de legerleider, vallen de interne meningsverschillen nog moeilijk te ontkennen
Kiev wekt niet graag de indruk dat er een haar in de boter zit tussen de militaire en politieke top, maar na het publiekelijk geuit pessimisme van de legerleider, vallen de interne meningsverschillen nog moeilijk te ontkennen. Zonder specifiek Zaluzhnyi met de vinger te wijzen verklaarde Zelensky in een Britse krant: “als een militair besluit om politiek te bedrijven, dan is dat zijn goed recht, dan moet hij de politiek ingaan en dan kan hij zich niet met oorlog bezighouden." Volgens sommige bronnen is de relatie tussen legerleider en president barslecht. Zaluzhnyi kwam eind november niet opdagen voor een bijeenkomst van Zelensky met zijn generaals. Omgekeerd mogen regionale gouverneurs niet meer met de opperbevelhebber praten zo luidt het. Er wordt nogal gespeculeerd over politieke ambities van de populaire Zaluzhnyi met verkiezingen die normaal in maart 2024 zouden moeten plaatsvinden. Zelf ontkent hij dat. Mariana Bezuhla, een parlementslid van Zelensky’s partij, was explicieter in haar kritiek aan het adres van de legertop die er volgens haar niet in slaagt om een behoorlijk oorlogsplan voor 2024 op te stellen, terwijl alle voorstellen “voor mobilisatie neerkomen op het feit dat er meer mensen nodig zijn”.
Begin september moest de minister van Defensie al opstappen onder meer omwille van corruptiepraktijken in zijn departement. In november was het de beurt aan een topgeneraal. Er worden nog ontslagen verwacht aan de militaire top. De politieke onvrede over de slechte militaire resultaten groeit. Ook in regeringskringen lijkt de eensgezindheid in Kiev over hoe het verder moet zoek. Eind november bracht het VS-magazine Time een artikel dat op de cover gepromoot werd met het opschrift: “Het eenzame gevecht van Volodymyr Zelenski”. Volgens Time koestert de Oekraïense president “een messiaans geloof” dat zijn adviseurs zorgen baart. "Hij houdt zichzelf voor de gek," vertelt een van zijn naaste medewerkers aan de Time-journalist. "We hebben geen opties meer. We zijn niet aan het winnen. Maar probeer hem dat maar eens te vertellen."
Oekraïense rekruteringsproblemen
Afgelopen zomer berekende The New York Times dat het aantal Oekraïense en Russische troepen dat gedood of gewond was geraakt sinds het begin van de oorlog al de 500.000 naderde. Het gemiddeld aantal doden aan beide kanten van het front zou daarmee per dag rond de 330 bedragen. Dat is niet alleen een zware menselijk tol. Het leidt er ook toe dat vooral Oekraïne het moeilijker krijgt om de capaciteit aan troepen op sterkte te houden. De Oekraïense regering doet daarom verwoede inspanningen om nieuwe militairen te rekruteren. Dat loopt niet van een leien dakje. De oorlogsmoeheid begint zijn tol te eisen. In de eerste weken na de Russische invasie van 24 februari 2022 daagden de vrijwilligers massaal op. Maar dat is nu veranderd. Omwille van de lange duur van de oorlog, het hoog aantal verliezen en de onzekerheid over de duur van de dienst aan het front, proberen velen aan indienstneming te ontsnappen. Afgelopen zomer zag president Zelensky zich verplicht om de leiding van de rekruteringbureaus te ontslaan omwille van wijdverspreide corruptie. Mits de betaling van grote sommen konden rekruten hun dienstplicht afkopen. Volgens Oekraïense legerbronnen zijn er al rond de 6.100 mannen tussen de 18 en 60 jaar (de leeftijd voor legerdienst) naar het buitenland gevlucht. In werkelijkheid zijn het er wellicht nog veel meer. De regering is nu van plan om commerciële rekruteringsbureaus in te schakelen om de mobilisatie efficiënter en flexibeler te laten verlopen. Er is ook sprake van gedwongen inlijving via onorthodoxe praktijken. Virale video's laten zien hoe mannen van de straat worden geplukt om te worden ingelijfd.
Hoewel de Oekraïense regering klaagt dat de militaire steun onvoldoende is om gebruikte munitie of vernietigde wapens en militaire voertuigen te vervangen, is er een gebrek aan mensen om de wapens te gebruiken.
Hoewel de Oekraïense regering klaagt dat de militaire steun onvoldoende is om gebruikte munitie of vernietigde wapens en militaire voertuigen te vervangen, is er volgens een anonieme bron vooral een gebrek aan mensen om de wapens te gebruiken.
Internationale militaire steun voor Oekraïne onder druk
De externe militaire steun aan Oekraïne is van een ongekend niveau. Volgens officiële cijfers leverde Washington al voor 44,2 miljard dollar aan militaire steun. De militaire steun van de Europese Unie bedroeg naar eigen zeggen 26 miljard euro. De internationale bondgenoten weten al sinds deze zomer dat het Oekraïens tegenoffensief is mislukt, maar hangen dat niet aan de grote klok om de publieke steun voor wapenleveringen te behouden. In de VS -de belangrijkste bondgenoot- kalft die desondanks af, afgaande op opiniepeilingen van begin oktober en van begin november 2023. Een zelfde trend tekent zich af in politieke middens, met vooral in het republikeinse kamp een groeiende weerstand voor verdere wapenleveringen. Volgens analisten zal de situatie aan het front ook in 2024 niet veel veranderen en wordt er bijgevolg angstvallig uitgekeken naar de presidentsverkiezingen in de VS eind volgend jaar. Als Donald Trump die opnieuw wint, kan dat een impact hebben op het Oekraïnebeleid en de wapenleveringen. Ook in Europa groeit de tegenstand. De aan invloed winnende extreme rechterzijde lijkt veel minder problemen te maken van het autoritaire regime van president Poetin of ziet in hem zelfs een ideologische bondgenoot. Maar het zit dieper. Niet alleen landen met uitgesproken rechtse regimes staan op de rem. Dat blijkt uit discussies over een voorstel van Josep Borrell, de Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands Beleid, om een vierjarig langetermijnfonds van 20 miljard euro aan militaire hulp voor Oekraïne aan te leggen. Omwille van budgettaire problemen uiten verschillende EU-landen, waaronder Duitsland, bezwaren, omdat ze zich niet zomaar voor meerdere jaren willen engageren.
Behalve budgettaire bedenkingen speelt de oorlogsmoeheid en groeiende publieke ontevredenheid over de bodemloze militaire put die Oekraïne lijkt te worden. Op een NAVO-bijeenkomst in het Brussels hoofdkwartier eind november deden Stoltenberg en de ministers van Buitenlandse zaken hun best om die westerse ‘oorlogsmoeheid’ te minimaliseren. "De bondgenoten blijven zich inzetten om de politieke en praktische steun aan Oekraïne verder op te voeren... en zullen hun steun voortzetten zolang dat nodig is", schreven de 31 bondgenoten in een slotverklaring.
Oekraïne speelt op het internationale geweten door te benadrukken dat Oekraïne een oorlog voert die het Westen niet zelf moet voeren, suggererend dat de NAVO er alle belang bij heeft om zijn “systemische rivaal” Rusland een nederlaag toe te dienen. Dat het om een proxy-oorlog gaat - waarvan Oekraïne de menselijke en materiële kost draagt - werd door de VS-minister van Defensie Lloyd Ashton kort na de Russische invasie al bevestigd, toen hij in april 2022 stelde dat het “verzwakken van Rusland” een van de doelstellingen was. Zijn uitspraak kwam kort na Boris Johnsons berucht bezoek aan Kiev eerder die maand, waar hij verkondigde dat een vredesakkoord (onder bemiddeling van Turkije) met Rusland moest verworpen worden. Hij moedigde de Oekraïense regering aan om te gaan voor een militaire overwinning met de steun van het Westen. Volgens Davyd Arakhamiia, fractieleider voor de partij van president Zelensky, ‘Dienaar van het Volk’, bood Rusland op dat ogenblik een vredesakkoord aan in ruil voor Oekraïense neutraliteit. "Ze hoopten echt bijna tot het laatste moment dat ze ons zouden dwingen om zo'n overeenkomst te ondertekenen, zodat we ons neutraal zouden opstellen," zei Arakhamiia, die de delegatie voor Kiev leidde tijdens de onderhandelingen in een recent interview. "Dat was het belangrijkste voor hen. Ze waren bereid om de oorlog te beëindigen als wij instemden met - zoals Finland ooit deed - neutraliteit en beloofden dat we geen lid zouden worden van de NAVO." Dat Boris Johnson vond dat er moest verder worden gevochten toont dat het er effectief om ging om Rusland te treffen.
Het ‘verzwakken van Rusland’-doel is evenmin een succesverhaal
NAVO-leiders hebben altijd ontkend dat de NAVO-uitbreiding een rol speelde en dat de oorlog boudweg het resultaat is van Russische imperiale ambities. Iets anders beweren was Russische propaganda helpen verspreiden of een vergoelijking van de Russische agressie. Maar in september 2023 lichtte NAVO-Secretaris-Generaal Stoltenberg zelf in een toespraak voor Europese parlementsleden toe dat op de achtergrond een ontwerpverdrag een rol speelde dat de Russische president Poetin in december 2021 door de NAVO wilde laten ondertekenen om “te beloven dat de NAVO niet meer zou uitbreiden.” Het “was een voorwaarde om Oekraïne niet binnen te vallen. Natuurlijk hebben we dat niet ondertekend.” Volgens Stoltenberg “trok hij ten strijde om te voorkomen dat de NAVO, meer NAVO, dicht bij zijn grenzen zou komen” om er later aan toe te voegen dat “hij precies het tegenovergestelde heeft gekregen”.
De doelstelling om Rusland economisch zo hard te treffen dat het zich verplicht ziet om zich terug te trekken uit Oekraïne, bleek een onrealistische wensdroom.
De bilan van de westerse politiek ligt ver onder de gestelde verwachtingen. De grootschalige militaire steun heeft er weliswaar voor gezorgd dat het Oekraïense leger stand kon houden, maar van Rusland terugdrijven en het ernstig te verzwakken is vooralsnog geen sprake. De uitgebreide sancties van de VS en de EU hebben Rusland niet op de knieën gekregen. De doelstelling om Rusland economisch zo hard te treffen dat het zich verplicht ziet om zich terug te trekken uit Oekraïne, bleek een onrealistische wensdroom. In maart 2022 voorspelde de Wereldbank dat het Bruto Binnenlands Product (BBP) van Rusland als gevolg van de sancties zou dalen met 11%. In de herfst van dit jaar stelde het Internationaal Monetair Fonds (IMF), die andere grote monetaire instelling, anderhalf jaar later de voorspellingen bij en kwam op een groei van +1,5% voor de Russische economie in 2023. Dat is ver verwijderd van de propagandistische -50% die het Witte Huis in het voorjaar van 2022 beloofde. Op 2 augustus gaf de Wall Street Journal somber toe dat "het onvermogen van het Westen om de Russische economie te breken wordt verergerd door een mislukking op het slagveld, ondanks een reeks dodelijke wapenleveranties aan Kiev en economische steun aan Oekraïne".
Net als op militair vlak blijft de mainstreamboodschap evenwel dat er geduld moet worden uitgeoefend en dat de oorlogsinspanningen voor Rusland op lange termijn niet houdbaar zijn. Ondertussen hebben we ervaren dat dergelijke berichten een hoog propagandagehalte hebben, ook al klopt het dat Rusland zowel militair als economisch klappen moet incasseren. Maar wat minder aan bod komt is dat Oekraïne veel grotere militaire en economische klappen moet incasseren en het daarom verre van evident is dat het land gaat standhouden.
De Israëlische koloniale oorlog tegen Gaza sinds 7 oktober 2023 zorgt er bovendien voor dat de internationale aandacht naar het Midden-Oosten is afgeleid. In de VS woedt er al weken een parlementair debat over een pakket ‘veiligheidsmaatregelen’. Om de Republikeinen over de brug te helpen heeft president Biden een voorstel ingediend ter waarde van 105 miljard, met daarin steun voor Oekraïne (61 miljard $) die in hetzelfde pakket gekoppeld wordt aan militaire steun voor Israël (14,3 miljard $) en grensbewaking (14 miljard $). Een deel van de republikeinen die over een parlementaire meerderheid beschikken, verzet zich. Opvallend is ook dat een voorziene levering van artilleriemunitie voor Oekraïne nu naar Israël gaat om de stocks aan te vullen die uitgeput dreigen te raken na wekenlange intense bombardementen op Gaza.
Daniel Davis, een gepensioneerde hoge officier van het VS-leger en nu analist voor de militaire denktank Defense Priorities laat zich pessimistisch uit over de kansen voor Oekraïne: "Ondanks alles wat er is gebeurd, ondanks alle spullen die we hebben gegeven, de Bradley's, de M1 (Abrams) tanks, Patriot luchtverdedigingssystemen, de Challenger tanks, de Leopard tanks, is er helemaal niets veranderd behalve het aantal slachtoffers. (…) Hoewel de linies niet zijn veranderd, noem ik het geen patstelling omdat ik denk dat de tijd tegen Oekraïne blijft werken". Davis wijst op chronische munitietekorten. Dat is waarom hij denkt dat voor het “komende jaar” niet onredelijk is om te verwachten dat “het Oekraïense leger op een bepaald punt aan het front zal bezwijken.”
Daniel Davis uitte na zijn terugkeer uit Afghanistan meer dan tien jaar geleden, ook al veel kritiek op wat hij een programma ‘van officieel bedrog’ noemde over ‘het succes’ van de oorlog in Afghanistan. Er zijn inderdaad parallellen te trekken in het opsmukken van de oorlogsresultaten
Onderhandelingen in het vooruitzicht?
Toch zijn er nu indicaties dat de VS en de NAVO beginnen te aanvaarden dat Oekraïne niet in staat is om Rusland militair te verslaan. Eind november zei een Duitse regeringsbron tegen de krant Bild: "Zelensky moet beseffen dat het zo niet verder kan. Hij moet zijn land uit eigen vrije wil toespreken en uitleggen dat er onderhandelingen moeten worden gestart." Hoewel het publiekelijk nog steeds krachtig klinkt dat ‘we’ Oekraïne zullen blijven steunen, is er achter de schermen druk diplomatiek verkeer tussen de VS, EU en Oekraïne rond de vraag wat mogelijke vredesonderhandelingen met Rusland zouden kunnen inhouden om een einde te maken aan de oorlog. In die gesprekken zou het onder meer gaan over wat Oekraïne zou moeten opgeven om tot een overeenkomst te komen. De gesprekken zijn erg delicaat volgens een betrokken bron en worden daarom zorgvuldig afgeschermd van de buitenwereld. Het begint evenwel te dagen dat de tijd in het nadeel is van Oekraïne en dat Rusland wel eens in staat zou kunnen zijn om Kiev en zijn westerse partners voor akelige voldongen feiten te plaatsen van een grotere omvang dan nu het geval is. Daarmee is nog niet duidelijk of Rusland bereid is om te onderhandelen. Het antwoord op die vraag is in het Westen vaak negatief. Zolang dat het blijft kiezen voor een militaire strategie zonder zelf diplomatieke uitwegen in het vooruitzicht te stellen, is dat omdat de propaganda ons wil doen geloven dat Rusland geen vredesonderhandelingen wil. Immers, twee jaar na Afghanistan opnieuw een nederlaag moeten toegeven is niet de indruk die de NAVO wil nalaten.
