De release van ‘Oppenheimer’, de nieuwe film van regisseur Christopher Nolan, viel niet toevallig samen met de 78ste verjaardag van de Trinity-test van 16 juli 1945, het ogenblik dat de allereerste atoombom tot ontploffing werd gebracht. Volgens Nolan ging het om de “meest dramatische gebeurtenis in de wereldgeschiedenis” en is J. Robert Oppenheimer, ‘de vader van de atoombom’, “de belangrijkste persoon die ooit heeft geleefd”. De succesvolle filmregisseur schuwt de superlatieven niet om zijn film te promoten. Dat neemt niet weg dat de ontwikkeling van de atoombom inderdaad een zeer belangrijk keerpunt vormde in de geschiedenis van de mensheid.
Het script van de film is gebaseerd op de goed gedocumenteerde biografie ‘American Prometheus’ van Kai Bird en Martin Sherwin. Er wordt een vrij accuraat beeld gebracht van de opkomst en de val van de fysicus Oppenheimer. Het is een goede film, een aanrader zelfs, maar toch schort er iets aan.
Christopher Nolan heeft naar eigen zeggen met zijn film “geen specifieke boodschap in gedachten”, want “cinema gedijt niet bij didactiek”. Toch is het dat wat de film onvermijdelijk doet, zowel door het verhaal dat wordt verteld alsook door wat erin ontbreekt. De focus van het verhaal ligt op de man Oppenheimer als onterecht slachtoffer van de anticommunistische heksenjacht (het ‘McCarthyisme’), en minder op de impact van de inzet van de atoombom en de dodelijke erfenis van het nucleaire kolonialisme.
Zo is er in Nolans Oppenheimer weinig aandacht voor de gevolgen van het droppen van de kernbom, waarbij naar schatting in totaal 210.000 mensen -voor het merendeel burgers- om het leven kwamen. Er is een moment waarbij deze massaslachting wordt gesuggereerd via storende imaginaire beelden van Oppenheimer tijdens zijn speech op een viering voor het succesvolle verloop van het Manhattanproject (het geheime project tijdens WWII om een atoombom te ontwikkelen). Maar daar houdt het ook op.
Hoewel in Hollywood heel wat oorlogsfilms van de band zijn gerold, is het hard zoeken naar films die het verhaal brengen van de (impact van de) atoomaanvallen van 6 en 9 augustus 1945 op respectievelijk Hiroshima en Nagasaki. Er is dan ook weinig heroïsch te vertellen over de gruwel die de bevolking in beide Japanse steden heeft ondergaan. Hollywood is er evenmin tuk op om narratieven te brengen vanuit het standpunt van de ‘vijand’ of van de slachtoffers die zich aan de ‘andere kant’ bevinden.
Toch bekruipt je bij het verlaten van de film een urgent gevoel van het gevaar dat uitgaat van atoomwapens.
Hoewel Nolan beweert geen specifieke boodschap te willen brengen met zijn film, is dat met dit verhaal inherent niet te vermijden. Oppenheimers vrees voor een atoomwapenwedloop en zijn pleidooi voor een wapenbeheersingspolitiek komen in het tweede deel van de film uitvoerig aan bod. Hij verzette zich ook tegen de ontwikkeling van een veel krachtigere waterstofbom. Zijn stellingnames over ontwapening vormen trouwens de aanleiding voor de politieke macht om hem aan de kant te schuiven.
Manhattanproject, voorportaal van de Koude Oorlog
Aan het eind van Wereldoorlog Twee droeg het politiek en militair establishment J. Robert Oppenheimer nochtans op handen als de succesvolle wetenschappelijk leider van het Manhattanproject. Dat werd opgestart als een wedren tegen de tijd om de Nazi’s, die erin geslaagd waren een atoom te splitsen, voor te zijn in het ontwikkelen van een atoombom.
Met de naderende nederlaag van Duitsland, kwam diens bondgenoot Japan in het vizier en werd ook het politieke doel van het project duidelijk. Zoals uit getuigenissen van verschillende topgeneraals zou blijken, was de atoombom niet noodzakelijk om de oorlog met Japan tot een snel einde te kunnen brengen. In werkelijkheid moest dit massavernietigingswapen vooral de militaire macht demonstreren tegenover de Sovjet-Unie, de latere tegenstander in de Koude Oorlog.
Oppenheimer, die in de film veel aandacht krijgt als slachtoffer van de anticommunistische hetze, speelde in het echte leven ook een belangrijke rol bij de effectieve inzet van de atoombom
Oppenheimer, die in de film veel aandacht krijgt als slachtoffer van de anticommunistische hetze, speelde in het echte leven ook een belangrijke rol bij de effectieve inzet van de atoombom, meer dan blijkt uit de film. Even wordt er ingezoomd op een petitie die op initiatief van de Hongaarse fysicus Léo Szilàrd ondertekend werd door 70 wetenschappers van het Manhattanproject. Het was een verzoek gericht aan president Truman om de atoombom niet in te zetten en Japan de kans te geven om zich over te geven. In de betrokken scene maakt Oppenheimer duidelijk dat hij het niet ziet zitten om met de petitie de boer op te gaan. In werkelijkheid weigerde Oppenheimer de petitie zelfs te tekenen en belette hij ook de verdere verspreiding ervan in de onderzoeksfaciliteit van Los Alamos, waar het hart van het Manhattanproject zich bevond. De petitie zou de president trouwens nooit bereiken en als geheim worden geklasseerd. Pas jaren later, in 1961, zou het bestaan ervan bekend raken.
De hele film door krijgen we het portret van een man die kampt met twijfels en schuldgevoelens. Nochtans was Oppenheimer rechtstreeks betrokken bij het opstellen van de doelwittenlijst voor de atoomaanval. In de film worden we daar slechts even aan herinnerd, hoewel zijn rol veel betekenisvoller was. Hij was wel degelijk goed op de hoogte en werkte mee aan een scenario die de impact van het gebruik van de atoombom tegen Japan zo groot mogelijk moest maken. In de film kom je evenmin te weten dat de plannen een demonstratief en experimenteel karakter hadden.
Uit een verslag van een bijeenkomst van het ‘doelwittencomité’ op 11 mei 1945, gehouden in het kantoor van Oppenheimer, blijkt dat de eerste vier doelwitten gekozen werden op basis van criteria die wijzen op het labo-karakter van de aanval: de doelwitten moesten zich in een grootstedelijk gebied bevinden en mochten nog niet aangevallen zijn door de luchtmacht. De stad Hiroshima voldeed aan die vereisten en was “van die omvang dat een groot stuk extensief beschadigd kan worden”. Het was de bedoeling een zo groot mogelijke vernietiging teweeg te brengen: “Er zijn nabijgelegen heuvels die wellicht een focuseffect zullen hebben, wat de explosieschade groter maakt.”
De atoomaanval moest niet alleen een zo groot mogelijk psychologisch effect hebben op de Japanse politieke en militaire leiding, maar ook “voldoende spectaculair zijn opdat het belang van het wapen internationaal erkend wordt
De atoomaanval moest niet alleen een zo groot mogelijk psychologisch effect hebben op de Japanse politieke en militaire leiding, maar ook “voldoende spectaculair zijn opdat het belang van het wapen internationaal erkend wordt…”. De vernietiging van Hiroshima en vervolgens Nagasaki moest dus de supermachtstatus van de Verenigde Staten onderstrepen. Anders dan de mythe ons moet doen geloven -en in de film wordt geen ernstige poging gedaan om die te ontkrachten- waren de atoomaanvallen op beide Japanse steden niet bedoeld om de oorlog vlug te beëindigen, maar vormden ze de prelude op de Koude Oorlog.
Uit de archieven kunnen we inmiddels overduidelijk opmaken dat Japan bereid was om te capituleren. Documenten tonen ook aan dat president Truman en zijn dichtste adviseurs daarvan op de hoogte waren. Tijdens de conferentie in Potsdam schreef Truman op 18 juli 1945, twee dagen na de Trinity-test, in zijn dagboek over een (onderschept) “telegram van de Jap-keizer die om vrede vraagt”.
Het overgrote deel van de viersterrengeneraals in 1945 waren het erover eens dat de atoomaanvallen militair niet noodzakelijk waren of dat ze moreel verwerpelijk waren. De stafchef van het VS-leger, William Leahy, schreef in zijn memoires dat “het gebruik van dit barbaarse wapen in Hiroshima en Nagasaki geen wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan onze oorlog tegen Japan. De Japanners waren al verslagen en klaar om zich over te geven. [...] Door het als eerste te gebruiken, hebben we een ethische norm gehanteerd als die van de barbaren in de donkere middeleeuwen.”
Fall-out van Trinity
Een andere lacune van de film is dat er geen enkele aandacht is voor de radioactieve fall-out van de Trinity-test en de impact daarvan op de bewoners rond de testzone in de ‘Jornada del Muerto’-woestijn, New Mexico. De bevolking rond deze zone, die getroffen werd door de radioactieve straling of de nucleaire fall-out, noemt zichzelf de ‘downwinders’. Hoewel Oppenheimer zich -wat niet in de film te zien is- bezorgd leek te tonen over de vrijgekomen straling, deed hij er weinig aan en verklaarde hij zich akkoord om de gegevens daarover geheim te houden.
In de film is er geen aandacht voor de radioactieve fall-out van de Trinity-test en de impact daarvan op de bewoners rond de testzone
In de eerste maanden na de Trinity-test steeg de kindersterfte met 56 procent. De omwonenden kregen geen waarschuwing dat er een kernwapentest zou plaatsvinden, noch werden er maatregelen genomen om hen te beschermen tegen de vrijgekomen radioactiviteit. De naar schatting 40.000 mensen in een straal van 80 kilometer rond de testzone, dronken van besmette waterbronnen, aten het vlees van vee dat wekenlang in radioactieve zones graasde, enz. Sommige families kregen te maken met talrijke kankergevallen.
Toen de filmcrew zich vorig jaar naar New Mexico begaf, nodigden ‘Downwinders’-activisten Nolan en zijn team uit om het verhaal te horen van het jarenlange lijden van de plaatselijke bevolking als gevolg van de vrijgekomen straling na de Trinity-test. Zonder resultaat. Tina Cordova, een van de activisten, reageerde "geïrriteerd, boos en teleurgesteld" omdat de filmmakers weinig interesse toonden in een dialoog met de plaatselijke bevolking die door het Manhattanproject was getroffen. "Tientallen miljoenen mensen zullen naar de bioscoop gaan om deze film te zien en velen van hen zijn nog nooit in aanraking gekomen met deze geschiedenis", stelt Cordova op de website ‘Responsible Statecraft’.
Het is evident dat de filmmakers er geen educatieve film van konden maken over de kernwapenproblematiek. Het verhaal zoals Nolan dat in beeld brengt kan ook niet worden afgedaan als een ophemeling van de historische figuur Oppenheimer. Maar een korte uitleg en een eerbetoon aan de slachtoffers van de Trinity-test en bij uitbreiding van de 528 bovengrondse tests die wereldwijd zijn uitgevoerd, van de slachtoffers van de atoomaanvallen in Japan zelf (de ‘Hibakusha’), van de tienduizenden mensen werkzaam in de uraniummijnen, enz. zou perfect op zijn plaats zijn geweest. Even terzijde: het uranium dat nodig was voor de ontwikkeling van de eerste atoombommen kwam overwegend uit de Shinkolobwemijn in Belgisch Congo.
Desalniettemin zit in de film de impliciete boodschap verborgen dat nucleaire bewapening een groot gevaar vormt. Oppenheimer sprak terecht zijn vrees uit dat er een kernwapenwedloop zou volgen als er niet onmiddellijk op internationaal niveau maatregelen zouden worden genomen om de productie en verspreiding van deze massavernietigingswapens tegen te gaan. Op het eind van de film zegt Oppenheimer tegen Einstein: “We dachten dat we een kettingreactie zouden opwekken die de wereld zou vernietigen”, in een verwijzing naar de mogelijkheid van een ongebreidelde atmosferische ontstekingsreactie. En hij voegt er aan toe: “Ik denk dat we dat deden”, doelend op een te verwachten wapenwedloop en de verdere verspreiding van kernwapens.
Kernwapendreiging
Midden de jaren 1980 telde de wereld een recordaantal van rond de 70.000 kernwapens, genoeg om de aarde ettelijke keren tot puin te herleiden. Ontwapeningsakkoorden perkten dat aantal ondertussen in tot 12.500 kernwapens, waarvan de meeste evenwel met een explosiekracht die tientallen malen groter is dan de bommen die Hiroshima en Nagasaki vernietigden. Als gevolg van het gespannen internationale klimaat zijn de meeste ontwapeningsakkoorden in de prullenmand beland waardoor de deur weer wagenwijd openstaat voor de uitbreiding en verdere modernisering van de kernwapenarsenalen.
Oppenheimers bede voor een wereldwijd kernwapenbeheersingsregime klinkt in het huidige politieke klimaat heel actueel
De oorlog in Oekraïne heeft het risico op een kernwapenoorlog bovendien gevaarlijk dichtbij gebracht. Dat zelfs maar een ‘beperkte’ kernwapenoorlog met enkele honderden kernwapens zoveel zwart roet in de atmosfeer zou stoten met een plotse daling van de wereldwijde temperatuur tot gevolg, zou ons allen op de barricades moeten doen opgaan. Volgens simulaties leidt een dergelijk scenario tot de hongerdood van tientallen miljoenen mensen. Oppenheimers bede voor een wereldwijd kernwapenbeheersingsregime klinkt in het huidige politieke klimaat heel actueel. In die zin is de film ‘Oppenheimer’ een nieuwe wake-upcall en een opportuniteit om de boodschap te verspreiden dat we ons moeten verlossen van wapens die de mensheid met uitroeiing bedreigen, en sinds januari 2021 ook illegaal zijn volgens het internationaal recht.
