Het geweld op 6 januari 2021 was slechts een schim van het bloedvergieten waarmee talloze door de VS gesponsorde interventies over de hele wereld gepaard gingen.

Op 19 augustus was het 70 jaar geleden dat Mohammad Mosaddeq, de eerste democratisch verkozen premier van Iran, omver werd geworpen. Het was de eerste staatsgreep in de moderne tijd die georkestreerd werd door de Verenigde Staten en luidde het begin in van decennia van staatsgrepen, moordaanslagen en "regimeverandering".

Terwijl de grimmige verjaardag van de staatsgreep in Iran nauwelijks aandacht kreeg in de VS, was één poging tot staatsgreep niet uit het nieuws weg te slaan. De verdachten in de zaak tegen voormalig president Donald Trump en zijn 18 mede-samenzweerders wegens verkiezingsinmenging, begonnen zich immers over te geven voor arrestatie.

Het strafrechtelijk proces in Fulton County (Georgia) is de tweede aanklacht tegen Trump voor zijn poging tot staatsgreep in de Verenigde Staten na zijn verkiezingsnederlaag in 2020. De door Trump opgeroepen menigte die het Capitool (de zetel van het Congres) op 6 januari 2021 bestormde, heeft bijna de vreedzame machtsoverdracht kunnen afstoppen. Het geweld dat die dag gebruikt werd, was echter slechts een schim van het bloedvergieten dat gepaard ging met de talloze door de VS gesponsorde interventies over de hele wereld.

De regering van VS-president Dwight Eisenhower was rechtstreeks betrokken bij de omverwerping van Mossadeq. Ze kreeg echter hulp. De CIA was slechts zes jaar oud in 1953. Het Britse spionageagentschap MI6 bestond daarentegen al tientallen jaren, had twee wereldoorlogen achter de rug en had over de hele wereld opstanden en intriges ontketend terwijl de Britten worstelden om hun tanende imperium te behouden.

In de jaren 1950 was de aardolie die uit de Iraanse olievelden werd gepompt door de ‘Anglo-Iranian Oil Company’ -een bedrijf dat onder Britse controle stond- het levensbloed van het Britse rijk. In 1951 werd de olie-industrie genationaliseerd door het Iraans parlement dat de plundering beu was. Deze beweging werd geleid door Mohammad Mosaddeq. Niet lang daarna werd hij tot tot premier verkozen. Hij zou iets langer dan een jaar in functie blijven, terwijl de VS en het Verenigd Koninkrijk een plan aan het beramen waren om de Iraanse olie terug onder hun controle te krijgen.

De mate waarin de MI6 samenwerkte met de CIA  bij de afzetting van Mossadeq werd onthuld in 2019 toen de opmerkelijke documentaire, 'Coup 53', in première ging. Deze film, geregisseerd door Taghi Amirani, een in Iran geboren fysicus die later filmmaker werd, legde het lang verborgen gehouden feit bloot dat de staatsgreep geleid werd door een MI6-agent genaamd Norman Darbyshire.

“We groeiden allemaal op met het verhaal dat de CIA-staatsgreep gedirigeerd werd door Kermit Roosevelt [jr.],” vertelde Amirani onlangs op 'Democracy Now!'. Hij beschreef hoe Kermit Roosevelt jr. gerecruteerd werd door CIA-directeur Allen Dulles en zijn broer, de VS-minister van Buitenlandse Zaken John Foster Dulles, om de sleutelfiguur voor de CIA te zijn tijdens de staatsgreep in Iran. Kermit Roosevelt jr., de kleinzoon van VS-president Theodore Roosevelt, gaf tal van interviews, waarin hij haast opschepte over het feit dat hij 1 miljoen dollar in Iran binnenbracht met het oog op een coups, maar dat hij er maar 60.000 dollar van gebruikt heeft. 

"Kermit... was meer een zakkenvuller en een avonturier," zei Amirani, waarna hij MI6's belangrijkste Iran-agent omschreef: "Darbyshire was vanaf zijn 19e als soldaat in Iran. Hij sprak waarschijnlijk beter Perzisch dan ik. Hij kende de Iraanse straat. Hij begreep echt de psyche van de Iraanse menigte, zoals hij zegt in het interview in onze film. Hij weet hoe hij ze moet bespelen, welke knoppen hij moet indrukken."

Amirani’s onderzoek voor Coup 53 bracht een ware schat aan vergeten materiaal aan het licht. Hij vond bijvoorbeeld een transcriptie van een interview met Darbyshire. Toen de initiele, door de CIA-geleide couppoging mislukte, trok een door Darbyshire gerekruteerde huurlingenbende door Teheran en omsingelde het huis van Mossadeq, dat met de hulp van opstandige legerofficieren aangevallen werd. Mossadeq werd gearresteerd.

De VS en het VK installeerden een marionet, Mohammad Reza Pahlavi, als de Sjah van Iran. Hij regeerde een kwarteeuw. De CIA hielp bij de oprichting van de SAVAK, een brutaal staatsveiligheidsapparaat dat Iraniërs die hun mond durfden open te doen, terroriseerde en vermoordde. In 1979 werd de Sjah tijdens de Iraanse Revolutie omvergeworpen. Het betekende het begin van een streng theocratisch bewind dat tot op de dag van vandaag aanhoudt.

Het onderzoekswerk van Amirani bracht hem bij de ‘National Security Archive’, een NGO in Washington, D.C. die geheime documenten van de VS-regering openbaar toegankelijk probeert te maken. Een belangrijk CIA-document dat door de NGO bemachtigd werd in 2013, stelt: “De militaire staatsgreep die Mossadeq en zijn Nationaal Front-kabinet omverwierp, werd uitgevoerd onder leiding van de CIA als onderdeel van het buitenlands beleid van de VS, en werd op de hoogste regeringsniveaus bedacht en goedgekeurd.”

In een huiveringwekkend tussenshot in Coup 53, glijden de dozen in beeld die langs de muur van de leeszaal van de NGO opgesteld staan. Ze dragen de namen van opeenvolgende door de VS gesponsorde staatsgrepen, couppogingen en militaire interventies die volgden op de omverwerping van Mossadeq: Arbenz (Guatemala, 1954); Lumumba (Congo, 1961); Trujillo (Dominicaanse Republiek, 1961); Diem (Vietnam, 1963); Goulart (Brazilië, 1964); Soekarno (Indonesië, 1965); Salvador Allende (Chili, 1973); evenals de invasie van Grenada in 1983; de oorlogen in Nicaragua en El Salvador in de jaren 1980; de aanhoudende pogingen om de regeringen van Cuba en Venezuela omver te werpen; en de invasie en bezetting van Irak.

Hopelijk zal de confrontatie met een couppoging van eigen bodem, met de meervoudige vervolging van Donald Trump en zijn medebeklaagden, het afrekenen versnellen met de gewelddadige VS-geschiedenis bij het beramen van coups in het buitenland. Op de 70e verjaardag van de staatsgreep in Iran, is een dergelijke zelfreflectie hoogdringend.

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op 'Common Dreams'.